door Anita Hütten | 12 jun 2015 | Nieuws
Anita Hütten schreef een artikel in het tijdschrift Sociaal Bestek. Lees hieronder de tekst.
Bescherming en privacy van kwetsbare burgers
Door Anita M. Th. Hütten
‘Ieder heeft, behoudens bij of krachtens de wet te stellen beperkingen, recht op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer’, dat staat in artikel 10 van de grondwet. Burgers hebben recht op zorgvuldige behandeling van persoonlijke gegevens, ook kwetsbare burgers. Wij zochten uit hoe privacy gewaarborgd wordt in de sociale werkvoorziening.
Privacy onder druk
In 2014 deden wij als Cliëntenraad Wsw (Wet sociale werkvoorziening) van de gemeenten Venlo, Beesel en Bergen, onderzoek naar hoe er omgegaan werd met privacy van Wsw’ers in onze regio. De resultaten waren ronduit bedroevend. Het meest opvallende was dat er in de praktijk, voor kwetsbare burgers zoals mensen die werken in de sociale werkvoorziening, andere regels van toepassing bleken te zijn dan toegestaan is op basis van wet- en regelgeving. Met name negatieve zaken werden in dossiers extra belicht.[1]
CBK Fotografie Veghel
Wanneer iemand werkt in de sociale werkvoorziening valt hij onder de categorie ‘kwetsbare burger’ en is dan niet in staat zelfstandig het wettelijk minimumloon te verdienen. Werknemers hebben een arbeidsbeperking als gevolg van bijvoorbeeld een verstandelijk handicap. Sinds 1998 is de wet aangescherpt en komen alleen mensen met ernstigere beperkingen in aanmerking voor de Wsw. Met name de groep mensen met psychische kwetsbaarheden is gegroeid.
Als gevolg hiervan wordt de scheidslijn tussen arbeid en zorg vager, waardoor eerder de grens van privacy overschreden wordt. Persoonlijke ontwikkelplannen kunnen lezen als zorgplannen omdat er ook medicijngebruik, familiegeschiedenis of beschrijving van de handicap in staat. Dat lijkt misschien handig, maar in de praktijk komt hiermee de privacy van mensen zwaar onder druk te staan.
Onderzoek in de praktijk
In de loop van het jaar 2013 en begin 2014 krijgen wij als Cliëntenraad Wsw signalen dat er onzorgvuldig om wordt gegaan met de privacy van Wsw’ers, met name rondom de individuele ontwikkelplannen van cliënten. Om die reden startten we een onderzoek, waarbij we eerst gekeken hebben naar de Nederlandse wet- en regelgeving: denk aan de Grondwet, de Wet bescherming persoonsgegevens en de collectieve arbeidsovereenkomst Wsw. Daarna hebben we het privacyreglement van het sw-bedrijf opgevraagd.
De heer Sanders, secretaris van de Cliëntenraad Wsw, was bereid om dit totaalpakket aan wetten en regels in de praktijk te toetsen. Hij vroeg daarom zijn eigen dossier op en constateerde dat in zijn dossier vooral negatieve zaken belicht werden, zelfs letterlijk met een gele markeerstift. Mensen werkzaam op personeelszaken en diagnose hadden duidelijk geen kaas gegeten van het onderwerp privacy. Dit bleek uit het feit dat niemand leek te weten dat werknemers hun ‘ondubbelzinnige toestemming’ moeten geven voordat er zaken vastgelegd mogen worden in een dossier. Hij kwam er bovendien achter dat zijn dossier, met de gele markeringen, gebruikt werd door derde partijen, zoals een uitzendbureau, om een oordeel over hem te vellen.
In een eerder artikel in Sociaal Bestek geeft de heer Tomesen van het College Bescherming Persoonsgegevens (CBP) aan dat ambtenaren te ruime toegang krijgen tot gegevens zonder adequate controle.[2] In het geval van de heer Sanders kwam zijn dossier niet alleen bij ambtenaren en andere organisaties terecht, maar ‘per ongeluk’ ook bij de portier van het sw-bedrijf.
Het praktijkonderzoek bleek minder soepel te lopen dan verwacht. E-mailverkeer, afspraken en gesprekken liepen stelselmatig vast. Er bleek geen concrete actie te komen van de professionals waaraan vragen gesteld werden over privacyregelgeving, ook de gevraagde aanpassingen in het dossier van de heer Sanders werden niet gedaan. Op een gegeven moment zag de heer Sanders geen andere mogelijkheid dan de voorzitter van de Cliëntenraad Wsw mee te nemen naar een gesprek. In dat gesprek is duidelijk gemaakt dat de Cliëntenraad onderzoek deed naar dit onderwerp. Toen bleek er ineens veel meer te kunnen.
Van het onderzoek is een rapport[3] geschreven dat in juni 2014 aangeboden werd aan de drie gemeenteraden en het college van B&W. Daar hebben een groot aantal acties op gevolgd, waaronder een door het sw-bedrijf ingesteld meldpunt voor misstanden. Het belangrijkste is dat alle leidinggevenden nu scholing krijgen over integriteit en privacy en dat alle dossiers worden opgeschoond. Bovendien hebben de gemeenten het belang van het waarborgen van privacy nu goed op hun netvlies staan en zijn zij er, ook buiten het onderzochte sw-bedrijf, mee aan de slag.
Waar ligt de grens?
In artikel 11 van de grondwet wordt de onaantastbaarheid van het menselijk lichaam beschreven. Iedereen mag zelf bepalen wat er met zijn of haar lichaam gebeurt, welke medische handelingen worden verricht en welke medicijnen worden ingenomen. Wij constateerden in ons onderzoek dat werkleiders zich bemoeiden met dit medicijngebruik.
De bescherming van de privacy is in verschillende wetten en verdragen geregeld. De belangrijkste wet op dit gebied is de Wet Bescherming Persoonsgegevens (Wbp), in het dagelijks leven ook wel ‘privacywet’ genoemd. Een interessant artikel daarin is artikel 8, dat beschrijft hoe persoonsgegevens verwerkt mogen worden en dat de betrokkene voor de verwerking van die gegevens zijn ondubbelzinnige toestemming moet hebben verleend. Daarnaast moet er een gerechtvaardigd belang zijn om gegevens op te slaan. En daar ligt de crux en ook de grens: wanneer is iets gerechtvaardigd?
Het werd ons duidelijk dat leidinggevenden al gauw denken dat iets mag of dat, wanneer zij uitgebreid beschrijven wat iemands beperking is, dit in het belang is van de persoon waar het over gaat. Dat is ten eerste een misvatting en ten tweede ook een schendig van de privacy, het gevaar is namelijk dat zij mensen kwetsbaarder maken. Vergelijk het met een bezoek aan de huisarts: als deze intieme details over uw gezondheid, lichamelijke toestand of privéleven vraagt, zult u die waarschijnlijk vertellen. Een arts heeft een beroepsgeheim en u mag er vanuit gaan dat deze gegevens niet verstrekt worden aan uw collega’s. Maar zou u het ook tegen u baas vertellen als hij er om vraagt? Of toestemming geven al uw privégegevens, inclusief details over uw medische gezondheid en uw familie, op te nemen in uw persoonlijk ontwikkelplan dat ook gedeeld wordt met externe partijen, zoals een toekomstige werkgever?
Het woord privacy betekent dat u iets voor uzelf houdt, iets dat u niet met iedereen wilt delen omdat het privé is. Het gaat mensen niets aan wat voor medicijnen u slikt, dat uw vrouw in de WIA zit, dat uw kinderen het speciaal onderwijs volgen of hoe u opgegroeid bent. Dat zijn zaken die volgens de wet niet zomaar geregistreerd mogen worden. Het is niet voor niets dat een bank een kluis heeft om waardevolle zaken te beschermen. Privacy van mensen is ook waardevol, dat wordt nog wel eens vergeten. Niet alleen voor burgers in het algemeen; maar juist ook voor Wsw’ers. Een leidinggevende hoeft niet te weten dat iemand een psychose heeft gehad, hij moet weten dat iemand geen werkdruk aan kan. En dat laatste moet hij waarborgen, dat is zijn taak.
Begrijpelijke taal
Ik hoop dat u het tot nu toe hebt kunnen volgen, dat u begrijpt wat er in de wet staat. Misschien hebt u doorgeklikt op een voetnoot om meer achtergrondinformatie te lezen? Allemaal zaken die wij vanzelfsprekend achten. Als u iets niet weet zoekt u het op en daarbij is uw taalbesef (hopelijk) goed genoeg ontwikkeld om wetteksten te lezen en te begrijpen.
Maar als ik u dit voorleg:
De kracht F op een voorwerp is gelijk aan de verandering van de impuls P van het voorwerp. De impuls P is het product van de massa m in kilogram en de snelheid v in m/s: P=mv
De tweede wet van Newton wordt daarom in formule:
Begrijpt u het dan nog?
Wetteksten lezen is voor mensen uit de Wsw ongeveer als wat natuurkundige formules zijn voor de gemiddelde burger: abracadabra. En zelfs als iemand aan hen uit kan leggen wat er staat, dan kunnen zij vaak niet de gevolgen overzien van wat toestemming voor het verwerken van hun gegevens inhoudt. Sommige mensen zeggen gewoon ‘ja ik begrijp het’ om er vanaf te zijn of ze zeggen gewoon overal ja op, als je de vraag maar goed formuleert. ‘Dat vind jij ook hè Piet?’ En Piet zegt ja om niet voor dom versleten te worden. Dat stigma heeft hij al en hij wil dit zeker niet bevestigen door te zeggen dat hij het niet snapt.
Tips en aanbevelingen voor professionals
- Wanneer een sociale werkvoorziening voorstaat een mensontwikkelbedrijf te zijn, dan is het juist belangrijk aan mensen zelf te leren wat hun rechten zijn en ervoor te zorgen dat zij voldoende handvatten geboden krijgen om voor deze rechten op te komen. Iemand die zelf informeert naar de mogelijkheden is waarschijnlijk geen gemiddelde Wsw’er. Daarom zou, zeker in deze tijd waarin zelfredzaamheid en eigen kracht gepromoot wordt door de overheid, een mensontwikkelbedrijf actief mensen moeten informeren over privacy en niet passief wachten op eventuele vragen.
- Investeer in begrijpelijke taal en vraag door totdat u zeker weet dat iemand begrijpt wat er staat, waar zij een handtekening onderzetten en wat daarvan de gevolgen zijn. Als een teamleider al geen helder antwoord kan krijgen op een vraag, dan is dat voor een Wsw’er op de werkvloer echt onhaalbare kaart. Sommigen van hen weten zelfs niet eens hoe ze een telefoongesprek moeten voeren, laat staan dit soort zaken uit te zoeken.
- Gemeenten en werkbedrijven dienen er terdege rekening mee te houden dat we bezig zijn met een grote verandering en dat onze mensen straks bij reguliere werkgevers terecht gaan komen. Als hun belangen in een beschermde omgeving al niet gewaarborgd kunnen worden, wat staat hen dan in een reguliere omgeving te wachten als zij overgedragen worden vanuit deze beschermende omgeving?
- Van professionals mag in alle redelijkheid verwacht worden dat zij de privacywetgeving die ingesteld is op 6 juli 2002, na bijna 12 jaar wel onder de knie hebben. Daarbij zou het vanzelfsprekend moeten zijn dat wanneer een bedrijf privacyregels instelt, deze nageleefd dienen te worden en niet op ‘eigen wijze’ ingevuld en uitgevoerd kunnen worden.
- In de Wmo 2015 is opgenomen dat er onafhankelijke cliëntondersteuning moet zijn voor alle doelgroepen en alle domeinen van het leven, dus ook arbeid. De gemeente moet deze zo organiseren dat die onafhankelijk is van de gemeentelijke dienstverlening en uitgaat van het belang van de cliënt.[4]
Meer weten over hoe om te gaan met bescherming van persoonsgegevens? De Landelijke Cliëntenraad scheef een factsheet over dit onderwerp.[5]
Anita Hütten is inclusieadviseur bij T’ik, beleidsmedewerker bij koepelorganisatie Ieder(in) en onafhankelijk voorzitter van de Cliëntenraad Wsw van de gemeenten Venlo, Beesel en Bergen.
E-mail: anita@inclusienieuwestijl.nl
Twitter: @HuttenTh
Kader:
Wanneer een burger gebruik maakt van een wettelijke voorziening, zoals de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), de Wet sociale werkvoorziening (Wsw) of de veel besproken Participatiewet, dan zijn zij cliënt of klant van de overheid. In deze wetten staat dat gemeenten moeten doen aan cliëntenparticipatie, met andere woorden in gesprek moeten gaan met hun cliënten. Met ingang van 1 januari 2008 moesten alle gemeenten in Nederland volgens de Wet sociale werkvoorziening (Wsw), een vorm van cliëntenparticipatie organiseren. De meeste gemeenten kozen voor een Wsw-raad, ook wel cliëntenraad Wsw genoemd.
De doelstelling van de Cliëntenraad Wsw van de gemeenten Venlo, Beesel en Bergen, is om op te komen voor de belangen van alle mensen met een Wsw-indicatie in de regio. Dit wordt gedaan door relevante onderwerpen te onderzoeken en op de hoogte te blijven van landelijke en regionale ontwikkelingen. Van daaruit wordt een onderbouwd, gevraagd of ongevraagd, advies uitgebracht aan de gemeenten.
Vorig jaar won de Cliëntenraad Wsw, samen met hun collega’s van de onlangs opgestapte Klantenkamer Wsw uit Waalwijk, Heusden en Loon op Zand, de publieksprijs van de Landelijke Cliënt-in-Beeldprijs, uitgereikt door de Landelijke Cliëntenraad (LCR). Zij zorgden er toen voor dat de Nationale Ombudsman een onderzoek startte naar de verantwoordelijkheid die gemeenten moeten nemen voor de mensen die vallen onder de Wsw.[6] Dit jaar wonnen zij de jury- én de publieksprijs voor hun eigen onderzoek naar hoe er omgegaan wordt met privacygegevens van Wsw’ers.
Voetnoten:
[1] Bekijk het filmpje over het onderzoek hier: http://www.participatieonline.nl/we-winnen-de-client-in-beeldprijs-2015/ (27-04-2015)
[2] http://www.gemeente.nu/Sociaal/Nieuws/2015/2/Goede-bedoelingen-over-privacy-zijn-niet-genoeg-1696976W/ (5-05-2015), Sociaal Bestek 2015, nr 1
[3] Cliëntenraad Venlo, Beesel en Bergen (2014). Privacy, Onderzoek omgang privégegevens Wsw’ers.
[4] Toelichting onafhankelijke cliëntondersteuning: https://www.landelijkeclientenraad.nl/LandelijkeClientenraad.aspx?id=344&idn=610 (30-04-2015)
[5] Factsheet Uitleg over bescherming van persoonsgegevens: https://www.landelijkeclientenraad.nl/Content/Downloads/141112-factsheet-privacy.pdf (5-05-2015)
[6] https://www.nationaleombudsman.nl/wswers-uit-beeld-bij-gemeenten (30-04-2015)
